جایی که به آن بازخواهم گشت.

تفسیر و تعبیر بیت:

"مهل که روز وفاتم به خاک بسپارند
مرا به میکده بر در خُم شراب انداز"

حافظ از نامدارترین شاعران ایرانی به شمار می‌رود. این بیت یکی از شاهکارهای ادبی و عرفانی اوست که با زبانی رندانه و بی‌پروا، نگاهی متفاوت به مرگ، زندگی و حقیقت ارائه می‌دهد. در این ابیات، او نه‌تنها به سنت‌های رایج تدفین اعتراض می‌کند، بلکه بازتابی از دیدگاه عرفانی‌اش را نیز به تصویر می‌کشد.

در این بیت، حافظ دوگانه‌ای معنادار خلق می‌کند: خاک، نماد فنا و ملال دنیوی، در برابر میکده که نشان‌دهنده‌ی شور، عشق و اتصال به حقیقت است. او با این بیان، آرزوی رهایی از قید و بندهای مادی را ابراز می‌کند و خود را در پی حقیقتی فراتر از سنت‌های خشک و رایج می‌بیند.

این بیت نه‌تنها روح سرکش و نافرمان شاعر را آشکار می‌سازد، بلکه نگرش او را نسبت به زندگی و مرگ نمایان می‌کند. حافظ، حتی در لحظه‌ی مرگ، پایبند رندی و شور زندگی است. در ادامه، این بیت را از جنبه‌های گوناگون بررسی خواهیم کرد.

۱. معنای ظاهری و ساختار بیت

در مصراع نخست، حافظ با لحنی آمرانه می‌گوید: «مهل که روز وفاتم به خاک بسپارند»، یعنی نگذارید پس از مرگم مرا طبق رسم معمول در خاک دفن کنند. واژه‌ی «مهل» (مگذار) نشان‌دهنده‌ی درخواست یا اعتراضی قاطع است.

در مصراع دوم، او جایگزینی برای این رسم پیشنهاد می‌دهد: «مرا به میکده بر در خُم شراب انداز»، یعنی به‌جای دفن شدن در خاک، مرا به میخانه ببرید و کنار خم شراب قرار دهید. این تقابل معنایی، پیامی عمیق در خود نهفته دارد: خاک، نماد پایان و سکوت؛ میکده، نماد زندگی، رهایی و جاودانگی.

۲. اعتراض به سنت‌های مرسوم مرگ

مرگ در اغلب فرهنگ‌ها به‌عنوان بازگشتی به زمین تلقی می‌شود. در ادبیات عرفانی نیز، مرگ نه به‌عنوان پایان، بلکه رهایی از قیدهای دنیوی و پیوستن به حقیقت الهی در نظر گرفته می‌شود. اما حافظ، مسیر متفاوتی را انتخاب می‌کند. او به‌جای پذیرش سرنوشت متداول، خواستار جاودانگی در فضایی است که عشق، مستی و حقیقت در آن جریان دارد—یعنی در میکده و خم شراب.

در مصراع نخست، حافظ به‌طور ضمنی به سنت خاکسپاری که در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف رایج است، اعتراض می‌کند. قرآن نیز در سوره‌ی طه، آیه ۵۵ می‌گوید: «از خاک شما را آفریدیم، به آن بازمی‌گردانیم و بار دیگر از آن بیرونتان می‌آوریم.» اما حافظ این سرنوشت را نمی‌پذیرد. او نه از سر انکار مرگ، بلکه از سر انتخاب، مسیری متفاوت برمی‌گزیند—به‌جای سکوت و فنا، رهایی و مستی.

۳. میکده و خم شراب: نمادهای رهایی، جاودانگی و حقیقت

حافظ در مصراع دوم، میکده و خم شراب را به‌عنوان مقصد نهایی خود برمی‌گزیند. اما چرا؟ این انتخاب را می‌توان از سه منظر بررسی کرد:

الف) بعد عرفانی: شراب، حقیقت الهی و وصال

در ادبیات عرفانی، شراب نماد عشق الهی، معرفت و وصال با حقیقت مطلق است. حافظ با آرزوی قرار گرفتن در خم شراب، تمایل خود را به غرق شدن در حقیقت جاودان بیان می‌کند. در عرفان، "فنا" به معنای محو شدن در ذات الهی و "بقا" به معنای استمرار در حقیقت است. خم شراب برای حافظ مکانی است که پس از فنا، در بقای عرفانی باقی می‌ماند.

ب) بعد شاعرانه: جاودانگی در هنر و الهام

خم شراب، نماد الهام شاعرانه است. حافظ، که شعرش سرشار از شور و زیبایی است، نمی‌خواهد در خاک سرد و خاموش دفن شود. او ترجیح می‌دهد کنار خم شراب، که سرچشمه‌ی الهام و خلاقیت است، قرار گیرد. همان‌گونه که شراب در خم همواره در جوشش است، حافظ نیز می‌خواهد نام و شعرش در ذهن مردم زنده بماند.

ج) بعد رندانه: آزادی و رد زهد ریایی

حافظ همواره در برابر زهد ریایی و سنت‌های خشک مذهبی ایستادگی کرده است. میکده و خم شراب، نماد آزادی و رهایی از قیود مذهبی و اجتماعی هستند. او نمی‌خواهد پس از مرگ، در چارچوب‌های رسمی و متعارف قرار گیرد، بلکه آرزومند است در مکانی باشد که نماد عشق، مستی و حقیقت است.

۴. تقابل خاک و میکده: پایان در برابر جاودانگی

این بیت، دو مسیر متضاد را پیش روی مخاطب قرار می‌دهد:

• خاک: نماد فنا، سکوت و فراموشی

• میکده: نماد بقا، شور و حضور

دفن شدن در خاک، انسان را به طبیعت بازمی‌گرداند، اما این بازگشت برای حافظ کافی نیست. او نمی‌خواهد در قبرستان خاموش و بی‌حیات محو شود. در مقابل، میکده، فضایی زنده و پویاست که در آن عشق، مستی و حقیقت جریان دارد. خم شراب، با جوشش مداومش، نشان‌دهنده‌ی حیاتی پایان‌ناپذیر است، برخلاف خاک که سرد و ساکن است.

۵. چرا حافظ این مسیر را انتخاب می‌کند؟

حافظ در زندگی خود با زهد ریایی، سنت‌های خشک و محدودیت‌های اجتماعی سر ستیز داشت. او بارها در اشعارش عشق، مستی و رندی را ستوده و خود را از قیدوبندهای ظاهری آزاد کرده است. این بیت نیز ادامه‌ی همان نگاه در مواجهه با مرگ است. او نمی‌خواهد مرگش نیز در چارچوب‌های رسمی و متعارف رقم بخورد. به‌جای تسلیم شدن به خاک و فراموشی، او میکده را انتخاب می‌کند تا در فضایی که با هویت، باورها و آرمان‌هایش سازگار است، جاودانه بماند.

۶. نتیجه‌گیری: جاودانگی به سبک حافظ

این بیت، اوج رندی و آزادگی حافظ را به نمایش می‌گذارد. او مرگ را نه یک پایان، بلکه فرصتی برای انتخاب می‌بیند. به‌جای آنکه مانند دیگران در خاک مدفون شود و به فراموشی سپرده گردد، آرزوی ماندگاری در میکده و خم شراب را دارد—جایی که نماد عشق الهی، الهام شاعرانه و آزادی از قیود دنیوی است.

این نگاه، ترکیبی از عرفان، فلسفه و شاعرانگی است که حافظ آن را با زبانی ساده اما عمیق بیان می‌کند. او به ما می‌آموزد که حتی پس از مرگ نیز می‌توان در حقیقت و زیبایی زیست و از بندهای خشک دنیا رها شد.

به طور خلاصه:

📌 چرا خم شراب؟

🔹 شراب در عرفان: نماد حقیقت الهی، وصال با معشوق ازلی (خداوند) و بقا پس از فنا.
🔹 خم شراب: نماد شعر، هنر، عشق الهی و گریختن از نیستی.
🔹 میکده: جایگاه رندان و آزادگان، در تقابل با خانقاه که محل زاهدان و سالکان رسمی است.
🔹 دفن در خاک: نماد پذیرش قوانین مذهبی و اجتماعی درباره‌ی مرگ.

📌 چرا حافظ پس از مرگ نیز میکده را می‌خواهد؟

🔹 رد آیین‌های رسمی و ریاکارانه
• عدم پذیرش تشریفات مذهبی و رسمی در مرگ.
• گریز از زهد ریایی و سنت‌های متحجرانه.

🔹 تداوم روحیه‌ی رندی حتی پس از مرگ
• همان‌گونه که در زندگی مخالف سنت‌های خشک بوده، مرگش نیز نباید رسمی باشد.
• ترجیح می‌دهد در میخانه باشد تا در خاک.

🔹 میکده، مکانی برای بی‌ریایی و حقیقت
• حقیقت در مستی عشق است، نه در زهد ظاهری.
• میخانه مأوای عاشقان و حقیقت‌جویان است.

📌 جاودانگی در رندی و مستی در برابر فراموشی در خاک

📌 دو سرنوشت

• دفن شدن در خاک: پایان، فراموشی و بازگشت به طبیعت.

• قرار گرفتن در میخانه: استمرار روح، جاودانگی و باقی ماندن در فضای شور و حقیقت.

📌 چرا حافظ دفن در خاک را رد می‌کند؟
• خاک سرد و ساکن است؛ نماد پایان و سکوت.
• قبرستان‌ها جایگاه فراموشی مردگان‌اند.
• نمی‌خواهد در سرنوشت عادی انسان‌ها محو شود.

📌 خم شراب، نماد جاودانگی در سه بُعد

• جاودانگی عرفانی: یکی شدن با حقیقت الهی و گریز از نیستی.

• جاودانگی شاعرانه: ماندگاری در ذهن و زبان مردم.

• جاودانگی در رندی و آزادگی: رد سنت‌های خشک مذهبی.

📌 چرا در خم شراب؟
• سرچشمه‌ی الهام و شور زندگی است.
• شاعر نمی‌خواهد در خاک سرد دفن شود، بلکه در کنار منبع الهامش بماند.
• استمرار شعر و نام او در ذهن مردم.

🔹 پس، قرار گرفتن در خم شراب یعنی:
• ماندن در ذهن و زبان مردم.
• تبدیل‌شدن به شاعری جاودانه.
• گریز از فراموشی و زوال.

🔹 میکده در برابر خانقاه: حقیقت در برابر زهد ریایی.
🔹 حافظ در زندگی رند و آزاداندیش بود، پس در مرگ نیز همان مسیر را می‌خواهد.